Jak ekrany kradną dzieciństwo naszych dzieci

Jako dorośli pamiętamy dzieciństwo w zdecydowanie inny sposób niż to jakie aktualnie mają okazje przeżywać najmłodsze pokolenia. Trzepak i beztroskie szaleństwa pod blokiem, bez rodzicielskiej kontroli. Dzisiaj dziecięcą beztroskę w dużej mierze zastąpił napięty harmonogram zajęć dodatkowych i cyfrowania niania w postaci smartfona. Współczesne dzieci dorastają w świecie, w którym nowe technologie są nieodzownym elementem codzienności. Ekrany pojawiają się nie tylko przy rodzinnym śniadaniu w hotelowej restauracji na wakacjach, porannej owsiance tuż przed wyjściem do przedszkola, w koszyku w Ikei czy markecie budowlanym, bo my musimy wybrać tapetę, a dziecko się nudzi. Zabijamy nudę w zalążku, nie pozwoląc jej zmącić spokoju sobotnich zakupów lub rodzinnego wyjścia do restauracji. 

 Od najmłodszych lat dzieci mają dostęp do smartfonów, tabletów i komputerów, co często daje złudne wrażenie szybszego rozwoju, jednak tak naprawdę według wielu badań naukowych niesie ze sobą całkiem sporo zagrożeń, które opiekunowie zdają się ignorować. Ignorancja nie zawsze wynika z braku świadomości, bo ten może być częściowo usprawiedliwiony. Często fakt zagrożeń i konsekwencji nadmiernego korzystania z nowych technologii jest ignorowany przez dorosłych, wypierany ze świadomości tak aby zrobić miejsce komfortowi, własnemu i dziecka. To ciekawe, że w dzisiejszych czasach usilnie unikamy dyskomfortu w naszym szybkim i wygodnym życiu. Dyskomfortu, który być może połączony z nudą najpewniej przyniósł by dzieciom ogrom kreatywności. Jednak w większości przypadków dzieci nie będą miały okazji się o tym przekonać skrolując kolorowe ekrany.

Funkcje poznawcze – czy długotrwałe korzystanie z ekranów wpływa na zdolność do koncentracji u dzieci?

Koncentracja jest jedną z kluczowych funkcji poznawczych u człowieka, umożliwia dzieciom skuteczne uczenie się, wykonywanie codziennych zadań i aktywności umysłowych. Nadmierne korzystanie z ekranów, zwłaszcza interaktywnych, może znacząco zakłócać zdolności poznawcze. Im młodszy mózg tym większe spustoszenie i silne konsekwencje. 

Jakie zatem są te straszne konsekwencje bajek i gier? I czy trochę nie przesadzamy? 

Badania przeprowadzone przez amerykańską organizację American Academy of Pediatrics (AAP) z roku 2019 wykazały, że dzieci które spędzają więcej niż dwie godziny dziennie przed ekranem, mają znacząco obniżoną zdolność do koncentracji w porównaniu z rówieśnikami, któży więcej czasu spędzili na offlajnowych aktywnościach, zwłaszcza tych połączonych z ruchem. Głównym powodem dla takich wniosków było zjawisko zwane “efektem przerywania”, które w neurobiologii odnosi się do negatywnego wpływu częstego przerywania ciągłych procesów poznawczych na funkcjonowanie mózgu. Jeśli ciągle odrywamy się od naszego aktualnego zadania, nasza zdolność do skupienia uwagi, zapamiętywania informacji i wykonywania złożonych zadań poznawczych ulega osłabieniu. 

Wpływ na pamięć krótkotrwałą i długotrwałą

Pamięć, zarówno krótkotrwała, jak i długotrwała, jest fundamentem dla procesów uczenia się. Badanie przeprowadzone przez Uniwersytet Kalifornijski (UCLA) wykazało, że dzieci, które spędzają więcej niż trzy godziny dziennie wykazują dużo gorsze wyniki w testach pamięci krótkotrwałej w porównaniem z dziećmi, które korzystają z urządzeń cyfrowych przez mniej niż godzinę dziennie. Głównie wynika to z faktu, że intensywna interakcja z urządzeniami cyfrowymi może zakłócać proces konsolidacji pamięci, szczególnie ma to ogromne znaczenie podczas snu gdyż cała wiedza zdobyta w ciągu dnia i przekształcanie pamięci krótkotrwałej w długotrwałą dzieje się właśnie podczas zdrowego i pełnego snu. 

Warto również wspomnieć, o cyklu dobowym. Eksperci z pracowni neurobiologii Instytutu Farmakologii podkreśla, że „światło niebieskie emitowane przez ekrany opóźnia wydzielanie melatoniny, hormonu odpowiedzialnego za sen, co może prowadzić do problemów z zasypianiem i jakości snu. To z kolei negatywnie wpływa na konsolidację pamięci, co jest kluczowe dla procesów uczenia się”.

Trudności w nauce i wykonywaniu zadań edukacyjnych po długim czasie spędzonym przed ekranem

 

Wiemy już, że nadmierne korzystanie z ekranów i ekpozycja na światło niebieskie mogą powodować problemy z koncentracją i pamięcia, a co za tym idzie wpływają na wprost na wyniki na obniżenie wyników w nauce i trudności w realizacji założonych zadań, które wymagają dłuższego skupienia uwagi. 

Wiele kolejnych badań wskazuje na bezpośredni wpływ częstego grania w gry komputerowe, które w szczególny sposób promują szybkie nagrody i natychmiastową gratyfikację, na podejmowanie przez dzieci aktywności wymagających intelektualnie, jakich jak rozwiązywanie złożonych problemów matematycznych lun analizowanie tekstów literckich. 

 

Profesor Tokarski z Instytutu Farmakologii podkreśla w swoich wystąpieniach, że “dzieci, które spędzają wiele godzin przed ekranami mogą doświadczać tzw. Technostresu, zmęczenia cyfrowego, które objawia się spadkiem zdolności do przetwarzania informacji, zmęczeniem oczu oraz ogólnym znużeniem, co negatywnie wpływa na ich zdolność do nauki i wpływa na całość procesu edukacji. 

 

Reakcje emocjonalne –  Co się dzieje kiedy odstawiamy ekrany?

 

Strefa emocjonalna najmłodszych jest kluczowa w ich rozwoju. Otoczenie w jakim się rozwijają powinno być stabilne. A wywoływane emocje powinny być reakcją na ich najbliższe, znane im środowisko. Wtedy zwiększamy prawdopodobieństwo ukształtowania odpornego układu poznawczego u dzieci, które powoli uczą się doświadczać i reagować na naturalne bodźce zewnętrzne.  W trakcie grania czy oglądania krótkich filmów mających na celu przyciągnąć uwagę mamy do czynienia z efektem “przyklejenia się do ekranu”. Ilość bodźców w postaci zróżnicowanych dźwięków i jaskrawych barw trafia do układu nerwowego przez nadwyrężone zmysły wzrokowo słuchowe. Dzięki tym mechanizmom wydzielana jest spora dawka dopaminy, która przyzwyczaja układ nerwowy do takich skoków. Po takich dawkach spacer w lesie i nasłuchiwanie ptaków zdają się być mniej atrakcyjne. Układ nerwowy stopniowo przyzwyczaja się do skoków dopaminowych. Zwiększone zdenerwowanie, zniecierpliwienie, a nawet agresja to tylko niektóre z częstych zachowań jakie pojawiają się u dzieci w momencie tzw. Odstawienia ekranów. Dzieci potrafą doświadczać tzw. “cyfrowego głodu”, którego objawy zbliżone są do uzależnienia. 

Psycholog i ekspert fundacji KODO Anna Kucharska-Zugmunt zwraca szczególną uwagę, że “dzieci przyzwyczajone do ciągłej stymulacji przez urządzenia ekranowe mogą odczuać frustrację gdy zostaną od nich odcięte. Ta frustracja często przejawia się w formie wybuchów złości, zniecierpliwienia lub agresji. Takie zachowania mogą być wynikiem uzależnienia od szybkiej gratyfikacji jaką oferują np, gry i social media. 

Tu warto wspomnieć, że proces związany z huśtawką stymulacyjną układu nagrody we wczesnym wieku może mieć wpływ na łatwość w popadania w późniejsze formy innych uzależnień przez dorosłych już nastolatków. 

Spadek samopoczucia po odstawieniu ekranów.

Nasz organizm naturalnie reguluje emocje. Po sporej dawce stymulacji zazwyczaj potrzebujemy wyciszenia. To regulacja, która jest naszym działaniem obronnym na stres.  Dzieci korzystające we wczesnym wieku nadmiernie z ekranów mogą mieć zaburzone te mechanizmy. 

Zazwyczaj przejawia się to w trudnościach z wyciszeniem się czy odprężeniem. Nerwowość i nadpobudliwość to reakcja na zbyt dużą dawkę emocji.  

Profesor Tokarski zauważa, że „długotrwałe korzystanie z ekranów może zaburzać naturalne mechanizmy regulacji emocji. Dzieci, które spędzają zbyt dużo czasu przed ekranami, mogą mieć trudności z wyciszeniem się i odprężeniem, co prowadzi do przewlekłego stresu i zmęczenia.” W rezultacie mogą doświadczać objawów depresyjnych, takich jak smutek, apatia i brak motywacji do podejmowania aktywności.

Z kolei szwedzki psychiatra i autor badań nad internetem Anders Hansen twierdzi, że narażenie mózgu na przewlekłe funkcjonowanie pod wpływem zwiększonych dawek hormonu stresu może prowadzić do zaburzeń. 

Ograniczenie czasu na technologie to też stres

Zarówno dla dzieci jak i dla nas samych to trudna sytuacja, kiedy nagle uświadamiamy sobie, że czas spędzony przed ekranami jest dla naszych pociech najważniejszą częścią dnia.

Istnieją jednak strategie, które mogą pomóc dzieciom radzić sobie z negatywnymi emocjami związanymi z ograniczeniem czasu ekranowego.

Psycholog Ania Kucharska-Zygmunt sugeruje, że „jednym z kluczowych elementów jest stopniowe wprowadzanie ograniczeń zamiast natychmiastowego, całkowitego odstawienia ekranów. Dzieci powinny się stopniowo przyzwyczajać się do nowego harmonogramu dnia, a rodzice powinni aktywnie wspierać je w tym procesie, oferując alternatywne formy aktywności, takie jak zabawy na świeżym powietrzu, czytanie książek czy wspólne gry planszowe.”

Ważne jest również, aby rozmawiać z dziećmi, aby same rozumiały jakie korzyści płyną z zamiany czasu spędzonego przed ekranem na inne aktywności. Dla najmłodszych nie będzie przemawiał fakt zwiększenia koncentracji czy lepszego snu. Mogą natomiast pozytywnie odczuwać fakt wspólnego spędzania czasu z bliskimi. Poznawanie nowych umiejętności, zdobywanie sprawności czy chociażby domowe obowiązki, które urozmaicaja czas dostarczając pozytywnych emocji i ważnego elementu – satysfakcji z siebie.

Badania są jednoznaczne

Sara Abrahamsson z Norweskiego Instytutu Zdrowia Publicznego przeprowadziła kilkuletnie badanie dotyczące wpływu używania smartfonów na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Badanie pokazało, że całkowity zakaz używania smartfonów w szkołach znacząco zmniejszył  liczbę wizyt związanych z problemami psychologicznymi u dziewcząt, oraz zredukował przypadki nękania, a także miał wpływ na poprawę wyników w nauce. Obecnie w Norwegii panuje całkowity zakaz używania smartfonów w placówkach szkolnych.

Badanie PISA (Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów) wskazuje, że w latach 2018-2022 ogólne poczucie bezpieczeństwa i przynależności uczniów do szkoły pogorszyło się, zwłaszcza wśród uczniów z trudniejszych warunków społeczno-ekonomicznych. Samozadowolenie i kondycja psychiczna jest na niższym poziomie niż w latach ubiegłych. 

To nie przypadek. Przeciętny polski nastolatek spędza przed ekranem prawie 5,5h jak podaje ostatni raport Nastolatki 3,0 przeprowadzony przez NASK w 2021 roku. W raporcie zwrócono uwagę na rosnące uzależnienie od mediów społecznościowych, gdzie 16,2% nastolatków nie jest w stanie wytrzymać bez nich dłużej niż godzinę.

Raport wskazuje także na brak świadomości rodziców dotyczącej zagrożeń, z jakimi stykają się ich dzieci w sieci, takich jak cyberprzemoc, sexting czy patostreaming. Co trzecia osoba badana była wyzywana online, a blisko co czwarta doświadczała poniżania. Badanie podkreśla potrzebę zaangażowania rodziców i nauczycieli w ochronę młodzieży w świecie cyfrowym, gdzie zagrożenia są coraz bardziej powszechne​.

Badanie wśród młodszych dzieci „Brzdąc w sieci 2.0” przeprowadzone przez dr Magdalenę Rowicką z APS pokazuje, że dzieci do 6 roku życia coraz częściej korzystają z urządzeń cyfrowych, co może negatywnie wpływać na ich rozwój umysłowy i społeczny. Ponad połowa dzieci korzysta z urządzeń, a wśród 5- i 6-latków odsetek ten wzrasta do 75%.

Od czego zacząć ?

Kluczowe jest wprowadzenie optymalnych domowych zasad ekranowych. Zarządzanie czasem spędzonym przed ekranem powinno dotyczyć całej rodziny. American Academy of Pediatrics (AAP) zaleca, aby dzieci w wieku 2-5 lat spędzały nie więcej niż godzinę dziennie przed ekranami, a starsze dzieci i nastolatki nie więcej niż dwie godziny dziennie na działaniach niezwiązanych z nauką. Mamy tu na myśli wszystkie technologie rozrywkowe począwszy od telewizji, laptopów, konsol, a kończąc na na tych najmniejszych i najbardziej inwazyjnych smartfonach.

Rodzice powinni również ustalić wyraźne granice dotyczące korzystania z urządzeń cyfrowych, zwłaszcza przed snem, aby ten był zdrowy. Ważne jest także, aby czas spędzany przed ekranami był wartościowy, co oznacza wybieranie treści edukacyjnych i angażujących, a nie jedynie biernego konsumowania treści rozrywkowych. Mózg jest skonstruowany tak, aby jak najbardziej ograniczać wydatek energetyczny, potrzeby do prawidłowego funkcjonowania podstawowych funkcji życiowych. Podczas konsumpcji rozrywki nie musi się wysilać. Najmłodsi zawsze będą sięgać po najłatwiejsze rozwiązania, bo tak będzie im odpowiadał ich mózg. Bez przewodnika jakim jest rodzic czy opiekun bardzo szybko przyzwyczają się do trwonienia czasu na cyfrowe bzdury.  

Badania wykazują, że dzieci, które regularnie uprawiają sport, mają lepszą zdolność koncentracji, są bardziej odporne na stres i wykazują wyższy poziom samooceny. Zajęcia artystyczne, takie jak rysowanie, malowanie czy gra na instrumentach, rozwijają kreatywność i zdolność do wyrażania emocji, co ma kluczowe znaczenie dla zdrowia psychicznego nie tylko najmłodszych.

Podsumowanie

Zachęcamy zarówno rodziców i nauczycieli do podejmowania aktywnych działań na rzecz wsparcia zdrowego rozwoju dzieci. Uświadamianie całego otoczenia wpływa na dobrostan i prawidłowy rozwój nie tylko psychiczny i emocjonalny ale także fizyczny. 

Ograniczenie czasu spędzanego przed ekranami, promowanie aktywności, które wspierają rozwój poznawczy i emocjonalny najmłodszych oraz wzmacnianie więzi społecznych to najważniejsze działania, które my, dorośli powinniśmy stawiać jako priorytet edukacyjny naszego przyszłego pokolenia. 

 

Fundacja KODO
Agnieszka Kozień, Dorota Gross